Publicatie EW magazine 31 oktober 2023

Met zijn nieuwste boek Albikiades probeert Ilja Leonard Pfeiijffer de lezer een spiegel voor te houden. Net als de Atheense democratie van 400 voor Christus, zou de Nederlandse democratie in verval verkeren. ‘Blijven investeren’ zegt Pfeijffer, want ‘een democratie moet je goed onderhouden’. Maar is dat genoeg? In zijn Discorsi bespreekt Niccolo Machiavelli, op basis van het oude Rome, hoe vrede alleen behouden kan worden als de democratische, aristocratische en de monarchistische krachten in de politiek elkaar in evenwicht houden. Krijgt een van hen te veel invloed dan verandert zij in haar tegenpool.  

Meer burger, meer participatie 
In een democratie zou het volk het idee moeten hebben dat haar macht telt, maar het huidige Nederlandse politieke bestel werkt juist een gevoel van machteloosheid in de hand. Een keer in de vier jaar een stem uitbrengen wordt door velen gezien als een nutteloze exercitie die niet tot echte verandering zal leiden. Het resultaat: een intens ontevreden burger die zich zeer negatief uitlaat over de politiek, niet stemt, of stemt op partijen die het antigevoel vertegenwoordigen. Om dit probleem het hoofd te bieden worden verschillende vormen van burgerparticipatie in het leven geroepen. Door de burger meer kans te geven om invloed uit te oefenen op beleid zou het vertrouwen in de politiek moeten herstellen. Maar, is dit ook zo of zijn er andere, misschien constructievere oplossingen?  
 
Terug naar de oorsprong 
Als we vanuit het oorspronkelijk kader naar onze democratie kijken is het vooral de omvang van het systeem wat de aandacht trekt. De democratie werd oorspronkelijk bedacht in een Stadsstaat. Op die schaal werkt ze optimaal. Onderwerpen waarover besloten moet worden lagen vaak dicht bij de belevingswereld van de individuele burger waardoor mensen die willen participeren zich relatief gemakkelijk konden informeren. Dat is in ons democratisch niet langer aan de hand. Het takenpakket van de Tweede Kamer is in de afgelopen decennia enorm uitgedijd en tegelijkertijd hebben veel burgers het idee dat de politiek hen niet ziet en hoort. We mogen ons daarom afvragen of we niet simpelweg te maken hebben met bestuurlijke overstretch. Honderdvijftig Kamerleden die beslissingen moeten maken voor 18 miljoen mensen, die ook nog eens allemaal een eigen mening hebben en gekend willen worden, is misschien niet langer realistisch.  

Schaalverkleining 
In plaats van meer inspraakmogelijkheden te creëren zou de verkleining van de schaal van de democratie een oplossing kunnen zijn. Bijvoorbeeld door een regionale verdeling van de macht op basis van een districtenstelsel. Daarmee geven we een nieuwe impuls aan vertegenwoordiging die de kloof tussen de politiek en de burger kan ondervangen en wordt de politiek teruggebracht naar een voor de kiezer en Kamer behapbare eenheid.  

De aristocratie 
De tweede staatsvorm die volgens Machiavelli een stevige aanwezigheid zou moeten hebben is de aristocratie. In Nederland is deze institutioneel geborgd in de Eerste Kamer. Dit orgaan moest er oorspronkelijk voor zorgen dat “Ten einde alle overijling in de raadplegingen te voorkomen, in moeielijke tijden aan de driften heilzame palen te stellen, (en) den troon te omringen door een bolwerk waartegen alle partijen afstuiten.” Maar het instituut dat vandaag de dag functioneert, is onder het mom ‘wij zijn (indirect)gekozen en dus hebben we mandaat om zelf te bepalen waar we over gaan,’ verworden tot een zwaar gepolitiseerd orgaan waarin niet de ijking aan de grondwet centraal staat maar het veiligstellen van kabinetsbeleid. Teruggrijpen naar de oorspronkelijke bezetting van de Eerste Kamer waarbij de leden zitting mogen nemen omdat zij ‘door hunne geboorte of gegoedheid onder de aanzienlijksten van de lande behoren,’ ligt in ons egalitaire landje niet voor de hand en de boel opdoeken zoals men zo nu en dan voorstelt gaat voorbij aan de functie die dit orgaan heeft. Een toetsing door de rechter, zoals D66 wil, of het instellen van een constitutioneel hof, zoals Pieter Omtzigt propageert zouden wel goede alternatieven kunnen zijn.   

De monarchie 
Dan de monarchie. Uitzonderingen daargelaten zullen er nauwelijks mensen te vinden zijn die de monarchie in haar glorie willen herstellen. We hebben in Nederland onze uiterste best gedaan om de dit instituut zo monddood en opinieloos mogelijk te maken en partijen als Groenlinks en de PvdA hebben de afschaffing van de monarchie alvast op hun wensenlijstje gezet voor de verkiezingen in november dit jaar. Als we Machiavelli’s ideeën volgen betekent dat echter dat we het kind met het badwater weggooien. Het is nu juist de monarch die in staat is om de chaotische democratie en op zichzelf gerichte oligarchie te begrenzen. Dat betekent niet per se dat de positie van de koning herstelt moet worden, maar wel dat we ons moeten beseffen dat de leemte die de monarchie achterlaat opgevuld moet worden, en bij voorkeur niet met een van de andere twee staatsvormen.